आठवणीतील शुभार्थी - डॉक्टर प्रभाकर देशपांडे

                                          आठवणीतील शुभार्थी - डॉक्टर प्रभाकर देशपांडे
                         आज रामनवमी.डॉक्टर देशपांडेंची प्रकर्षाने आठवण येत आहे. राम नवमीला दौलत राममंदिरात आम्ही जात असू. त्याच्या जवळ राहणारे देशपांडे डॉक्टर बऱ्याचवेळा तिथल्या बागेत भेटत.पार्किन्सन्स मित्रमंडळामुळे त्यांची ओळख झाल्यापासुनचा हा परिपाठ होता.बागेत भेटले नाहीत तर /त्यांच्याकडे जात असू.नव्वदी ओलांडलेल्या देशपांडे यांचा पांढरे शुभ्र धोतर आणि कुडता, टोपी असा वेष असे. प्रसन्न व्यक्तिमत्व,लहान मुलासारखा निरागस आणि हसतमुख चेहरा पहिल्या भेटीतच छाप पडत असे.बोलण्याची हौस.पण पार्किन्सन्समुळे बोलणे समजत नसे.त्यांचे केअरटेकर कुलकर्णी त्यासाठी दुभाषी बनत.
                          डॉक्टर  देशपांडे आणि त्यांच्या शय्याग्रस्त डॉक्टर पत्नी वत्सलाताई यांच्यासाठी कुलकर्णी पती पत्नींना त्यांनी  आपल्या  घरी ठेवले होते.कुलकर्णी पती पत्नी त्यांच्यासाठी घरातले सदस्यच वाटायचे.हे जोडपेही त्यांना आई वडिलच मानायचे.देशपांडे म्हणजे माझ्यासाठी देवच असे कुलकर्णी म्हणायचे. दुसऱ्या मजल्यावर राहायचे लिफ्ट नव्हती.दोन जिने उतरून डॉक्टरना खाली आणायचे म्हणजे कठीण काम होते. पण कुलकर्णी रोज त्यांना खाली फिरायला आणायचे मंडळाच्या सर्व सभांना सहलींनाही ते घेऊन यायचे.पीडीबद्दल सर्व माहिती करून घ्यायचे.देशपांडे एक कलंदर व्यक्तिमत्व.प्रचंड उत्साही कधी मनात आले की आमच्यापैकी कोणाकडेही त्यांना जायचे असायचे.कुलकर्णी न कंटाळता आणायचे.त्याना बाहेर नेणे  त्रासदायक होते. म्हणून आम्हीच त्यांच्याकडे अनेकदा भेटी साठी जायचो.खुप खुश होत.आम्हालाही सकारात्मक उर्जा मिळत असे देशपांडे यांची पत्नी निवर्तल्यावर मुलांनी त्यांना वृद्धाश्रमात ठेवले.त्यांना जवळून ओळखणाऱ्या कुलकर्णीनी आपला फोन नंबर देऊन सांगितले गरज पडल्यास मी आहे.कलंदर देशपांडेना वृद्धाश्रमाच्या नियमात,यांत्रिक व्यवस्थेत बांधून राहणे कठीण होते.ते सारखे पळून जाऊ लागले.वृद्धाश्रमचालकांनी त्यांना घेऊन जायला सांगितले आणि पुन्हा कुलकर्णीना पाचारण करण्यात आले.देशपांडेंच्या शेवटच्या श्वासापर्यंत कुलकर्णीनी त्यांची सेवा केली.
                    शेवटपर्यंत ते सभेला आले. सभेत अगदी पुढच्या ओळीत बसत. शेवटी काहीना काही प्रश्न विचारत.सभेतील त्यांचे असण्याचा  वक्त्यानाही आदर वाटे.त्यांनी स्वत:चे आत्मचरित्र लिहिले होते ते वक्त्यांना देत.त्यांचा स्वभावच आनंदी असल्याने त्यांचे सर्व जीवनही तसेच होते.अध्यात्माचा पाया होता.त्यांचे अध्यात्म बोलण्यातले नव्हते तर आचरणातले होते. कुलकर्णीही कविता करत.शेअरिंग असले की सादर करत.अनिल अवचट यांनी ओरिगमी प्रात्यक्षिकात वर्तमानपत्राच्या कागदाचा मुगुट केला होता..प्रत्येकांनी आपापला मुगुट डोक्यावर घातला.देशपांडे यांना तो   अगदी खुलून दिसत होता..लहान मुलासारखे ते खुष झाले होते.
                  शेवटपर्यंत ते असेच राहिले.त्यांच्या पार्किन्सन्ससह आनंदी राहण्यात त्यांच्या उमद्या स्वभावाचा, ठेविले अनंते तैसेची राहावे या वृत्तीचा जेवढा वाट आहे तेवढाच कुलकर्णी यांनी अत्यंत प्रेमाने,आपुलकीने केलेल्या सेवेचा आहे.

               ते गेल्यावर दोन तीन दिवसांनी आम्हाला समजले. त्यांचे. वय आणि आजार पाहता तसे त्यांचे जाणे अनपेक्षित नव्हते.त्यांच्या सुंदर आठवणी मात्र मागे आहेत.

क्षण भारावलेले - ४

क्षण भारावलेले - ४
पार्किन्सन्स मित्रमंडळाचे स्वतंत्र असे ऑफिस नाही. कार्यकारिणीची बैठक आम्ही आम्हा सदस्यांपैकीच कोणाच्या ना कोणाच्या घरी घेतो. साधारण सर्वांना सोयीचे पडेल असे मध्यवर्ती ठिकाण ठरवतो. आमची शुभार्थी रेखा आचार्य गेली सात ते आठ वर्षे ही बैठक तिच्याकडे घेण्यासाठी आम्हाला बोलावीत होती. पण ती एमआयटी महाविद्यालय परिसरात रहात असल्यामुळे तिच्याकडे जमणे सर्वांना सोयीचे होत नव्हते. आता तिच्या मुलाने तिला प्रभात रस्त्यावर नवे घर घेऊन दिले आहे. त्यामुळे इकडे रहायला आल्यानंतर रेखाने पुन्हा आवर्जून सर्वांना 'मी आता जवळ रहायला आले आहे, तेव्हा कोणीही कोणतीही सबब देऊ नये,' असे प्रेमाने दटावत जानेवारीची बैठक तिच्या घरी घेण्याचा आग्रह केला आणि त्याप्रमाणे जानेवारी महिन्याची बैठक तिच्याकडे ठरली.
बैठकीचा दिवस उजाडेपर्यंत अनेक सदस्यांना काही ना काही अपरिहार्य अडचणी येत गेल्या, एकेकाचे गैरहजेरीचे निरोप येत गेले आणि प्रत्यक्षात बैठकीला येऊ शकतील असे सदस्य म्हणजे पटवर्धन, करमरकर, आम्ही दोघे आणि आशा रेवणकर इतकेच राहिले. अशा वेळी खरेतर आम्ही बैठक रद्द केली असती. कारण आमचे काही ठरावीक वेळापत्रक नसते. फोनवरून किंवा आता व्हॉट्सपच्या माध्यमातून पुन्हा एकमेकांच्या वेळा घेऊन आम्ही बैठकीचा दिवस व वेळ बदलतो.
मात्र रेखाकडे जमायचे इतक्या वर्षांनी ठरले असल्यामुळे आणि तिने त्याप्रमाणे काही तयारी करून ठेवली असण्याची शक्यता वाटल्यामुळे तिला नाही म्हणणे आम्हाला रास्त वाटेना. म्हणून जेवढे सदस्य येऊ शकत आहेत तेवढ्यांनी जाऊ, काही नेहमीचे विषय चर्चेला घेऊ, असे ठरले. खरे म्हणजे रेखाच्या आग्रहाचा मान ठेऊन तिच्याकडे जाणे हाच आमचा मुख्य हेतू होता.
त्यापूर्वी रेखाने कार्यकारिणीतल्या तिच्याकडे येणार असलेल्या आम्हा प्रत्येक सदस्याला आमच्या रहाण्याच्या ठिकाणापासून तिच्या घरापर्यंत कसे पोहोचायचे ह्याचे मार्गदर्शन आणि त्यानुसार खाणाखुणा असे सर्व मुद्दाम फोन करून समजावून दिले होते. तेव्हाही तिने सर्वांना नक्की या असे पुन्हा एकदा आवर्जून सांगितले होते. त्याप्रमाणे आम्ही सगळे ठरलेल्या दिवशी ठरलेल्या वेळी तिच्याकडे पोहोचलो.
पुढे जाण्यापूर्वी थोडीशी रेखा आचार्यची ओळख करून देणे आवश्यक आहे. तीनचार वर्षांपूर्वी तिच्या यजमानांचे निधन झाल्यापासून ती एकटी रहाते. एक शुभार्थी म्हणून तिचे वर्तन अगदी आदर्श म्हणावे असे आहे. अतिशय उत्साही व्यक्तिमत्व. आमचा जो ११ एप्रिलचा पार्किन्सन्स दिन असतो, त्यासाठी लागणारे फुलांचे गुच्छ आणि फुलांची आर्थिक जबाबदारी रेखाने कायमची स्वत:कडे घेतलेली आहे. मंडळाच्या दरवर्षीच्या सहलीलासुद्धा ती आनंदाने येत असते.
रेखाला सत्तेचाळीसाव्या वर्षी पार्किन्सन्स झाला. पण त्याचे निदान होण्यास जवळपास तीनेक वर्षे गेली. ती मुलाकडे अमेरिकेत गेली असताना तेथील डॉक्टरांनी तिला पार्किन्सन्स असल्याचे निदान केले. पण त्यावेळी रेखाने ते अतिशय सकारात्मकतेने स्विकारले. एकुणात समोर आलेल्या कोणत्याही परिस्थितीशी स्वत:ला जुळवून घ्यायचे हे तिच्या स्वभावाचेच वैशिष्ट्य म्हणता येईल. लग्नापूर्वी ती फिजिओथेरपी शिकत होती, लग्नानंतर ते शिक्षण तिला अर्धवट सोडावे लागले. त्यानंतर तिने एम्. ए. केले, पण त्याच काळात यजमानांनी नायजेरीयात नोकरी स्विकारल्यावर रेखाही त्यांच्याबरोबर नायजेरीयाला गेली. तेथे असताना ती तेथील शाळेत शिकवत असे.
रेखा जेव्हा नायजेरीयाहून पुण्याला परतली तेव्हा येथे बी. एड्. चे महत्त्व वाढलेले होते. रेखाला बी. एड्.शिवाय शिक्षिकेची नोकरी मिळण्याची शक्यता कमी होती. मग तिने स.प. महाविद्यालयातून बालवाडीचा अभ्यासक्रम पूर्ण केला. त्याचवेळी एमआयटीमध्ये बालवाडी शिक्षिकांसाठी मुलाखती सुरू होत्या. तेव्हा हजारो अर्जांमधून रेखाची निवड झाली. अल्पावधीतच शिक्षिकेच्या पदापासून बालवाडीची धोरणे ठरविणा-या कार्यकारिणीची सदस्य होण्यापर्यंत तिने मजल मारली आणि मराठी व इंग्रजी अशा दोन्ही माध्यमांच्या बालवाड्या तिने उत्तमरित्या यशस्वीपणे उभ्या केल्या. थोडक्यात जशी संधी येत गेली तशी ती संधीचे सोने करत गेली आणि सतत कार्यरत राहून तिने स्वत:ला कायम गुंतवून ठेवले. हा एक तिचा फार मोठा गुण होता. त्यामुळे पतीच्या निधनानंतरही ती एकटी छान राहू शकली.
आम्ही गेलो तेव्हा रेखाच्या शारिरीक अवस्थेबद्दल थोडे साशंक होतो. कारण तिचा ऑन पिरीयड साधारण तीन तास टिकतो आणि ऑफ पिरीयड सुरू होतो. आता तिने सत्तरी ओलांडली आहे आणि सत्तेचाळीसाव्या वर्षापासून मुक्कामाला आलेला पार्किन्सन्सही आता बराच मुरलेला आहे. त्यामुळे आम्ही ह्या कल्पनेत होतो की, रेखाने खाद्यपदार्थ वगैरे बाहेरून मागवले असतील. पण तिने केलेली जय्यत तयारी पाहून आम्ही थक्क झालो. गुळपोळ्या, दहीवडे आणि तुरीच्या ओल्या दाण्यांच्या कचो-या असा जोरदार बेत होता. हे सगळे तसे क्लिष्ट पाककृतींचे पदार्थ रेखाने स्वत: घरी केले होते, कुठूनही मागवले नव्हते! घरी मदतनीस येते, फक्त तिची मदत घेतली होती. त्यावरही ती म्हणाली, 'मला तिला हे सगळे शिकवायचे होते. त्यासाठीही मी हे पदार्थ केले.' तिने एवढा मोठा घाट घालणे आम्हाला अपेक्षितच नव्हते. सगळे पदार्थ उत्तम केले होते. ती म्हणाली, 'गुळपोळीसाठी पीठ मी मळले, कचो-यांमध्ये सारण मी भरले.' म्हणजे मुख्य काम रेखानेच केले होते, त्या बाईंकडून फक्त वरकाम करून घेतले. ती अगदी आग्रह करकरून आम्हाला खाऊ घालत होती. ती पुढे मला असेही म्हणाली, 'शोभनाताई, तुम्हाला हरभ-याची डाळ चालत नाही ना, म्हणून कशातही मी ती वापरलेली नाही. त्यामुळे तुम्ही अगदी बिनधास्त खा.' म्हणजे हे सगळे पदार्थ करताना तिने आम्हा सर्वांच्या पथ्यांचाही काळजीपूर्वक विचार केला होता. मला हरभरा डाळ चालत नाही हे तिला माहिती असल्याचे ऐकून मला खूप नवल वाटले. ह्याचा अर्थ तिने किती प्रेमाने आमचा पाहुणचार केला पहा! एकंदरीतच जे करावेसे वाटते ते सगळे कोणताही विचार न करता पूर्ण मनापासून करून टाकण्याचा तिचा स्वभाव.
रेखा हरेक गोष्टीत तिच्या अनेक मैत्रिणींना सोबत घेत असते. आम्ही गेलो त्याहीदिवशी तिने नयना मोरेंना खास बोलावले होते. नयना मोरे म्हणजे आमचे एक दिवंगत शुभार्थी कर्नल मोरे ह्यांच्या पत्नी. रेखाप्रमाणेच नयना मोरेही एमआयटीजवळ रहायच्या. त्यामुळे त्या दोघींची मैत्री. नंतरसुद्धा आनंदवनच्या सहलीला रेखा आली तेव्हा तिच्या शुभंकर म्हणून नयना मोरेच आल्या होत्या. तशाच जानेवारीतल्या ह्या बैठकीलादेखिल आम्हाला भेटायला म्हणून त्या आल्या होत्या. नयना मोरेंचीे रेखाला अशी सगळीकडे सोबत असते. त्या सिनेमा-नाटकांना एकत्र जातात. त्यांना गाण्यांचे कार्यक्रम आवडतात. प्रत्येक कार्यक्रमावेळी रेखाची कोणी ना कोणी वेगळी मैत्रिण असते. तिचे सगळ्यांशी जमते.
पूर्वीच्या घरापासून एमआयटी जवळ असल्यामुळे रेखाने घरी दोन मुली पेईंग गेस्ट म्हणून ठेवल्या होत्या. सकाळचा नाश्ता वगळता दोन्ही वेळचे जेवण त्यांना रेखाच देत असे. महाविद्यालय जवळ असल्यामुळे मुली दुपारी जेवायला घरी यायच्या. स्वत:बरोबरच त्यांनाही चांगलेचुंगले, गरम, ताजे खायला घालण्याची रेखाला सवय. नंतर प्रभात रस्त्यावरच्या नव्या घरात रहायला जायच्या वेळी मुलींना कदाचित महाविद्यालयाचे अंतर लांब पडेल, त्यामुळे त्या कदाचित इकडे येणार नाहीत असे रेखाला वाटले. पण मुलींना ह्या आचार्यआजींचा इतका लळा लागला की, महाविद्यालयात जाणेयेणे लांब पडत असूनही मुली त्यांच्याबरोबर इकडे रहायला आलेल्या आहेत. आम्ही गेलो होतो तेव्हा रेखाने आमच्याबरोबर त्या मुलींनासुद्धा सर्व पदार्थ अगदी मनापासून पोटभर खाऊ घातले.
त्या मुली नंतर चित्रपट बघायला निघाल्या होत्या. रेखाने कोणता चित्रपट वगैरे चौकशी केली. मुली उत्तरल्या, 'ये रे ये रे पैसा.' त्यावर चटकन रेखा म्हणाली, 'अगं अजिबात बघू नका तो, मी परवाच बघून आले.' रेखा तो चित्रपट आधीच बघून आली आहे हे ऐकल्यावर तिच्या हौसेला कशी आणि किती दाद द्यावी हे आम्हाला उमगेना. बैठकीतल्या चर्चेत ती म्हणाली, 'नर्मदा सभागृहात आता आपली सभा आहे ना, जेमतेम पन्नास-साठ लोकांचाच चहा लागतो, तो माझ्या घरूनच नेता येईल.' बाप रे! तिचे हे एकेक उत्साही बोलणे ऐकून आम्ही पुन्हा पुन्हा थक्क होत होतो.
हे सगळे सुरू असताना मी मात्र इकडे वेगळ्याच विचारात गढले. मला मी रेखाच्या जागी ठेऊन पाहिले. मी अशा परिस्थितीत असते तर स्वत:चा स्वत: कपभर चहा करून घेण्याचासुद्धा विचार केला नसता. तेथे बाकीच्यांना बोलावून, असा बेत स्वत: रांधून खायला घालणे तर दूरचीच बाब! नंतरही तिचे मला म्हणणे होते, 'शोभनाताई, मिटींग संपल्यावर तुम्ही येथेच येत चला ना! जेऊन वगैरे मग सावकाश घरी जात जा.' मी आपली परत एकदा आश्चर्यात बुडून गेले.
आमची जेवणे आटोपल्यावर रेखा छानशा नॅपकीन्सचा एक ढीग घेऊन आली आणि तिने आम्हाला त्यातले आवडतील ते निवडून घ्यायला सांगितले. 'नल्ली'चे ते नॅपकिन्स तिने चेन्नईहून आणले होते. मग आम्ही सर्वांनी ते प्रेमाने घेतले. नुकतीच संक्रांत होऊन गेली होती. त्यामुळे तिने आम्हाला तिळगुळसुद्धा दिला. थोडक्यात सांगायचे तर रेखाला फिरायची आवड आहे, खरेदीची आवड आहे, सगळ्याची हौस आहे. आणि पार्किन्सन्स असूनही कोठेही तिच्या जगण्यात फरक पडलेला नाही, आनंद घेण्यात आणि तो इतरांना वाटण्यात फरक पडलेला नाही.
रेखाच्या ह्या उमद्या व्यक्तिमत्वाने मी नेहमीच अगदी भारावून जाते. मला खूप दिवसांपासून असे वाटत आहे की, एकट्या रहाणा-या शुभार्थींकडे जाऊन, त्यांना भेटून, ते कसे रहातात ते बघावे, त्यांच्या जगण्याचे चित्रिकरण करावे. पण ते अजून तरी मला जमू शकलेले नाही. म्हणून निदान ह्या 'भारावलेले क्षण' मालिकेमध्ये तरी त्यांच्याबद्दल सगळे सांगावे असे ठरवले. रेखाकडून निघताना मी तिला मिठी मारली, असे वाटले तिच्यातील ती प्रचंड सकारात्मक उर्जा आपण आपल्यातही ओढून घेतली पाहिजे. तिचे चालणे पाहिले तर पहाणा-याला ती आत्ता पडेल की मग पडेल असे वाटत रहाते. प्रत्यक्षात मात्र ती घरभर फिरत होती, सतत आम्हाला काही ना काही दाखवत होती. हे सगळे पाहिल्या-अनुभवल्यावर आता केवळ 'रेखा, तुला सलाम!' इतकेच म्हणता येईल!
शब्दांकन - सई कोडोलीकर